Sáttanefndir

Í skjalasöfnum presta hefur mátt finna skjöl vegna sáttanefndastarfa. Sáttanefndagögn eru annars varðveitt sem sérstakur flokkur í Þjóðskjalasafni, og þar hafna umrædd skjöl, þau sem komin eru frá sáttanefndarmönnum, eða þeim er skilað til héraðsskjalasafna samkvæmt reglugerð um þau.

Hlutverk sáttanefnda er að koma á sáttum milli deiluaðila til þess að koma í veg fyrir óþörf og kostnaðarsöm málaferli. Elstu ákvæði um sáttanefndir eru í tilskipun um stofnun sáttanefnda í Danmörku og kaupstöðum í Noregi 10. júlí 1795 og kansellíbréfi til stiftamtmanns og amtmanna á Íslandi um nauðsynlegar breytingar vegna Íslands 19. september s.á.¹Lovsamling for Island VI, bls. bls. 209–221, 224; Alþingisbækur Íslands XVII, bls. 277.

Þátttaka presta í sáttastörfum kemur fram í tilskipun um „sættastiftanir á landinu í Noregi“ 20. janúar 1797, en þar segir í sjötta lið I. kafla, að í sáttanefnd skuli sitja tveir menn, embættismaður, prestur eða annar ábyrgur maður utan bændastéttar, og gegn bóndi. Þessi tilskipun mun hafa gilt á Íslandi.²Lovsamling for Island VI, bls. 264; Alþingisbækur Íslands XVII, bls. 341 (2. liður).

Þá skal bent á nokkur bréf og auglýsingar, sem þetta varða, svo sem kansellíbréf 25. ágúst 1798 um sáttanefndafyrirkomulag, auglýsingu stiftamtmanns 7. október 1806 um sáttanefndir í Suðuramti og kansellíbréf 6. október 1807, þar sem fallist er á þá skoðun stiftamtmanns, að óviðeigandi sé, að sýslumenn, sem dómarar, séu sáttanefndarmenn.³Lovsamling for Island VI, bls. 339–340; VII, bls. 93–96, 144–145.

Senda átti amtmönnum, síðar sýslumönnum, skýrslur um mál, sem komu fyrir sáttanefnd.⁴Lovsamling for Island VI, bls. 219 (51. liður), 271 (37. liður). Við afnám amta árið 1904, tók sýslumenn að skipa sáttanefndir, Stjórnartíðindi 1904 A, bls. 34–35. Hefur slíkt væntanlega komið í hlut prestanna. Í lögum um meðferð einkamála í héraði nr. 85/1936, 23. júní, 4. grein, var ákvæðum um sáttanefndamenn breytt á þann veg, að hverjum, sem uppfyllti ákveðin skilyrði, væri skylt að taka sæti í sáttanefnd.⁵Stjórnartíðindi 1936 A, bls. 216. Þar með voru úr sögunni þau lagaákvæði, sem ýttu sérstaklega undir setu presta í sáttanefndum. Sáttanefndir voru síðan felldar niður með lögum nr. 28/1981, 26. maí.⁶Stjórnartíðindi 1981 A, bls. 58. Skyldi héraðsdómari leita sátta í einkamálum (2. grein).