Lögsagnari

Lögsagnarar voru fulltrúar sýslumanna (valdsmanna) í héruðum (sýslum eða á þingum), sem önnuðust störf, sem fylgdu embættunum í umboði sýslumanna.

Framan af þurftu sýslumenn ekki að vera búsettir í sýslum, sem þeir voru skipaðir yfir. Í Jónsbók er jafnvel gert ráð fyrir því, að sýslumaður sé einn í fjórðungi og þá jafnvel búfastur utan fjórðungs. Því þurfti slíkur sýslumaður að hafa umboðsmann í sýslu sinni, einn eða fleiri. Slíkir umboðsmenn voru nefndir sóknarar, sóknarmenn eða réttarar, jafnvel lénsmenn. Samkvæmt Jónsbók máttu sóknarmenn sýslumanna ekki vera fleiri en fjórir í hverjum fjórðungi en tveir þar sem sýslumaður sat í fjórðungi. ¹Jónsbók. Lögbók Íslendinga hver samþykkt var á alþingi árið 1281 og endurnýjuð um miðja 14. öld en fyrst prentuð árið 1578. Már Jónsson tók saman. Reykjavík 2004, bls. 98. Þegar kom fram á 16. öld, fjölgaði sýslum mjög. Þessir sóknarmenn sýslumanna kölluðust venjulega lögsagnarar á 17. og 18. öld. Konungur bauð Henrik Bjelke höfuðsmanni í bréfi 21. maí 1657 að þrýsta á sýslumenn, að þeir sætu í sýslum sínum og héldu þannig almenningi meir við lög og rétt og þjónuðu konungi og krúnunni betur. ²Lovsamling for Island I, bls. 252. Ekki var þó alltaf farið eftir því. Þannig hélt Páll Vídalín lögmaður Dalasýslu og Strandasýslu á víxl frá 1696 til 1727 en bjó sjálfur í Húnavatnssýslu. ³Páll Eggert Ólason, Íslenskar æviskrár IV, 145–146. Á 18. öld var farið að ganga fast eftir því, að sýslumenn byggju í sýslum sínum. Árið 1767 var amtmanni boðið að láta Pétur Þorsteinsson sýslumann í Norður-Múlasýslu flytja í sýslu sína úr Suður-Múlasýslu, þar sem Pétur hafði búið. ⁴Lovsamling for Island III, bls. 538–539. Lögsagnarar munu hafa horfið úr sögunni, þegar farið var að fylgja búsetuskyldu sýslumanna fastar eftir. ⁵Einar Arnórsson, Réttarsaga Alþingis. Reykjavík 1945, bls. 249.

(Heimildir: Einar Arnórsson, Réttarsaga Alþingis. Reykjavík 1945, bls. 248–249; Einar Laxness og Pétur Hrafn Árnason, Íslandssaga A–Ö. Reykjavík 2015, bls. 467–468, sóknarmaður.)